Profileringen
Hollands Bouwen kent een rijke traditie van profileren. Bijna alle bouwonderdelen werden voorzien van sobere tot en met rijke profileringen. Gewoon omdat dit hoorde en onderdeel uitmaakte van onze bouwtraditie. In de Hollandse bouwkunst is het profiel veelvuldig toegepast in architraven, deuren, lambriseringen, maar bijvoorbeeld ook bij plinten, paneeldeuren, sleutelstukken en overige betimmeringen.
Vermoedelijk stamt het profiel af van het Latijnse woord filium, wat betekent; draad, wat met de draad is vervaardigd in vormen en gedaanten.
Uitstraling en functie
Het profiel is niet zomaar een doorsnede met wat in elkaar overlopende vormen, maar een met aandacht ontworpen samenstelling van diverse geometrische vormen. Vormen waarvan de meeste hun oorsprong vinden in de natuur.
De profilering in een lijstwerk wordt hoofdzakelijk toegepast vanwege de uitstraling. Het verzacht saaie rechte hoeken. Bij een juiste opbouw van het profiel, werpt het licht een prachtige variatie aan schaduwen over het lijstwerk.
architectuur
De architectonische stijl van de woning kan een belangrijke rol spelen bij de opbouw van een profiel. Bij specifieke bouwstijlen, zoals de koloniale stijl, Jugendstil of de Amsterdamse School werd het gebruikte profiel op een dusdanige manier opgebouwd, dat het de stijl van het bouwwerk definieerde. Veel origineel lijstwerk is nog steeds terug te vinden in woningen gebouwd aan het eind van de 19e eeuw en het begin van de 20e eeuw. Maar ook in oude boerderijen en panden in monumentale binnensteden is een rijkdom aan profileringen terug te vinden, soms tot wel honderden jaren oud.
De ruimte waarin het lijstwerk wordt toegepast speelt ook een belangrijke rol bij het bepalen van het profiel. Een zeer smalle lijst in een grote ruimte komt niet tot z’n recht, maar ook een zeer brede lijst in een kleine ruimte zal niet het gewenste effect hebben.
functioneel
Naast esthetische redenen zijn er ook praktische redenen te noemen voor het toepassen van een profiel. Een afgeronde hoek van een lijst of een plint is minder kwetsbaar dan een rechte. Ook is het natuurlijk verloop van vocht en water een belangrijke reden om een profiel toe te passen, zoals bijvoorbeeld bij een kroonlijst ter hoogte van de dakgoot, waarbij gebruik gemaakt wordt van een neuslijst, een druiplijst en een waterlijst om het water op een deugdelijke manier af te voeren.
Vormgeving van een profiel
Profielen zijn, zoals gezegd, meestal ontworpen vanuit geometrische vormen. Hol en bol zijn daarbij de belangrijkste vormen. Daarnaast zijn er ook veel samengestelde profielen. Een ojief is hier een goed voorbeeld van, samengesteld uit een hol en een bol profiel. Daarnaast kan een profiel zijn opgebouwd met gebruikmaking van een band, een groef of een afschuining.
Holle profielen
Hol is een profiel die aan de zichtbare kant hol is. Ook wel een concaaf profiel genoemd. Hierop zijn weer diverse variaties mogelijk. De meeste bekende holle profielen zijn half, kwarthol en scheppend hol. De bekende halfhol zie je niet zo vaak zelfstandig toegepast. Wel als onderdeel van een samengesteld profiel. Bijvoorbeeld aan de onderzijde van een waterlijst. Het voorkomt dat het regenwater weer naar de gevel kan stromen en het fungeert als waterhol.
Bolle profielen
De meeste bekende bolle profielen zijn het halfrond en kwartrond. Bij kozijnen zijn de hoeken het meest kwetsbaar en daar zien we dit profiel dan veelvuldig terug. Het is een sober profiel omdat qua schaduwwerking er weinig schakering optreedt. Je ziet maar één overgang van licht naar donker. Dit eenvoudige profiel werd bijvoorbeeld bij boerderijen vaak toegepast.
De duivenjager is een ander veel voorkomend eenvoudig bol profiel. Toegepast vanaf het midden van de achttiende eeuw, onder meer aan de binnenzijde van de roeden van ramen. De duivenjager bestaat uit een kwartrond, opgesloten tussen een bandje aan iedere kant: dat is de ‘duivenjager’, wat resulteert in een extra schaduw aan de ene en een lichte streep aan de andere kant. Onduidelijk is wat de herkomst is van het woord duivenjager. Wel is bekend dat bij het maken van deze profilering gebruik werd gemaakt van een klein beukenhouten schaafje, de duveljager of lijstschaaf genoemd. De leerjongen die de duveljagers (bandjes) mocht aanbrengen werd ook wel duvelstoejager genoemd, maar deze benaming werd vaker gebruikt, het woord betekent namelijk ‘manusje van alles’, iemand die voor allerlei klusjes wordt gebruikt.
Overgangen met hol en bol
Een profiel wordt nog interessanter als er overgangen worden gecreëerd tussen hol en bol. Een bekende vorm hiervan is het ojief. De term ojief is waarschijnlijk afgeleid van ‘ogief’. Een ogief is een kruisrib, één van de diagonaal lopende ribben van bijvoorbeeld een kruisribgewelf, zoals je die tegenkomt in gotische kerken. Een ojief is een zeer gebruikelijk profiel ter versiering van lijstwerk. De S-vormige profilering wordt gevormd door een vloeiende golvende lijn met een hol element die direct overgaat in een bol element.
Naast het ojief bestaat het hiel-, verkeerd of omgekeerd ojief. Bij deze profilering heeft het onderste deel een holle vorm en het bovenste deel een bolle vorm. Aan de bovenzijde wordt vaak een bandje toegevoegd om de ronding niet vloeiend in het aansluitende vlak over te laten lopen.
Velling, visbek of afschuinen
Een vellingkant is een vorm van afschuinen van planken, bezaagd of fijn bezaagd. De grootte van de afschuining is sterk afhankelijk van de breedte van een plank. In het algemeen hoe breder de plank des te groter de velling. Een brede afschuining wordt een lepe kant genoemd. Meestal worden deze toegepast langs deur- of vensteropeningen.
Later is het vissebekje ontstaan als profielnaam omdat zware planken vloerdelen veelvuldig werden toegepast. Met name bij de opkomst van de industrialisatie werd het velling populair omdat deze machinaal eenvoudig kon worden aangeslagen. Een afgeleide hiervan is het facet of te wel het Bruynzeel profiel. Bij veel binnendeuren van jaren dertig woningen zien we deze deuren terug.
De smalle afschuining van een rechte hoek wordt biljoen genoemd, al zijn er voor verschillende toepassingen van zo’n afschuining ook andere namen. Het biljoen is een heel eenvoudig profiel: gewoon een overhoekse afschuining. Het wordt om allerlei redenen toegepast: aan de binnenzijde van een raamkozijn om meer licht toe te laten, aan een balk waarvan de rechte hoek snel beschadigd kan raken of aan een sleutelstuk als sierelement.
Profileringen in het interieur
De architectuurstromingen van de meubels en het interieur hebben altijd de trends van de bouwkunst gevolgd. Meubelontwerpen werden vaak afgestemd op de vormentaal van het bouwwerk waar deze werden geplaatst. Inclusief het gebruik van de bijbehorende profileren. Daarom zien we bijvoorbeeld dat een bekroning van een kast veel lijkt op de kroonlijst van het woonhuis. En dat gebruikte profileringen worden herhaald bij vensterbanken, lambriseringen of vloerplinten.
Het belang van het profiel
Een profiel zegt meer dan 1000 woorden. Het kan ons veel vertellen over de historie van een pand, het gebruik en welke sfeer men destijds leefde. In het Hollands Bouwen neemt het profiel een belangrijke plek in omdat deze eeuwenlang onderdeel uitmaakte van onze bouwtraditie.
Jammer genoeg zijn we door standaardisatie en veranderende materialen in de afgelopen decennia de connectie met het Hollandse profiel kwijtgeraakt. Massief houten profileringen of lijstwerk zijn een verrijking voor een pand. Iedere gebruikte plank heeft zijn eigen unieke eigenschappen, zoals de nerf en bij sommige houtsoorten een noest, net als iedere lijst die hieruit voortkomt. Eigenschappen die je niet terugvindt in een product van mdf (medium density fibreboard).
Bezit uw pand nog profileringen, wees er dan zuinig op. En laat bij renovatie of restauratie het profiel exact namaken door een Hollands Bouwen vakman.