Nederland staat bekend om haar baksteencultuur. Geen wonder aangezien de grondstof klei ruim voorhanden was. Op de verschillende vindplaatsen van klei, vaak aan de rivieren, waren vroeger veel steenfabrieken gevestigd.
Rood of Geel
Opvallend aan de keramische producten zoals bakstenen en pannen, is het verschil in kleur. Dat komt omdat onze Hollandse klei is twee belangrijke hoofdkleuren heeft: Roodbakkende en geelbakkende klei. Dit kleurverschil komt door de samenstelling van de klei. Kalkhoudende klei kleurt geel bij het bakken en ijzerhoudende klei, kleurt rood bij het bakken. In Nederland vind je de roodbakkende kleisoorten vooral langs de Waal, Rijn, IJssel en de Maas. Komt de rivier dichter bij de zee uitmonding, dan kom je de geelbakkende kleisoorten tegen.
Kleurnuance & assortiment
Door kleisoorten van verschillende plaatsen te mengen ontstaan er verschillende (tussen) kleuren. Ook het toevoegen van metaaloxyden aan het mengsel kan de kleur sterk beïnvloeden. Een kleurassortiment van een steenfabriek werd op die manier opgebouwd uit verschillende recepturen van verschillende kleisoorten en mengsels. Vooral de steenfabrieken in Limburg stonden bekend om haar variëteit aan kleuren. Dit kwam vooral door de eigenaardig gevormde bodem. Van lichtgeel tot aan diepbruin en paars. Maar ook kleuren zoals oranjerood, blauw, grijs en zelfs groen werden geproduceerd.
Drogen of bakken
Klei heeft als eigenschap dat als het droogt, door bijvoorbeeld de zon of door het bakken, het hard wordt. Tijdens het bakken worden de kleideeltjes aan elkaar gebonden als de juiste, hoge baktemperatuur wordt bereikt. Naast de kleisoorten en mengsels is ook de hoogte van baktemperatuur van invloed op de eindkleur van de steen. Stenen die nog niet gebakken zijn worden ook wel ‘groene stenen’ genoemd.
Vormen van stenen
In de Hollands Bouwen traditie zijn twee hoofdlijnen voor het maken van stenen. De vormbakmethode en de strengpersmethode. De handmatige vormbakmethode leverde in het begin stenen met een groot formaat op, zoals kloostermoppen. Later werd het vormbakken gemechaniseerd en zo ontstond het uniforme kleinere waalformaat. Hoe groter de steen hoe ouder. Daarnaast is een vormbaksteen te herkennen aan de onregelmatige structuur, textuur van het oppervlak. Strengpers stenen zijn het tegenovergestelde van de vormbakstenen, dit oppervlak is gelijk, strak en evenredig.
Rijke en arme kant
Bij de vormbak-methode wordt het klei in een vormbak gevuld. De vormbak kan een houten of ijzeren rand hebben. Als de vormbak gevuld is en deze wordt afgestreken dan ontstaat er een verschil in de oppervlaktespanning van de steen. Door het afstrijken ontstaat er een bolle dikkere en een holle dunnere kant aan de steen, of te wel de rijke of arme kant. Ook wordt de vormbak van te vormen voorzien van een zandlaagje waarnaar de vormbak wordt gevuld met klei. Dit noemen we bezande stenen. Door het bezanden wordt de kleur beïnvloed. Het merendeel van de bouwwerken uit de periode van het Hollands Bouwen zijn gebouwd met handvorm stenen. De strengpers stenen kwamen medio 1900 in zwang. Het ambacht van het fabriceren van stenen behoort tot onze rijke bouwtraditie.